عبدالرحمان بن محمد بسطامیعبدالرحمان بن محمدبن علی بن احمد، دانشمند و مؤلف قرن نهم بود که با تاریخ و ترسل و تصوف و داروشناسی و پزشکی و دانشهای دینی و علوم غریبه آشنا بود. ۱ - معرفی بسطامیبسطامی، عبدالرحمان بن محمدبن علی بن احمد، دانشمند و مؤلف قرن نهم. با تاریخ و ترسل و تصوف و داروشناسی و پزشکی و دانشهای دینی و علوم غریبه (حروف، اوفاق، جفر و...) آشنا بود؛ خطی نیکو داشت و به عربی شعر می‌سرود. [۱]
الشقائق النعمانیة، احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، ج۱، ص۴۶ـ۴۷، چاپ احمد صبحی فرات، استانبول ۱۴۰۵.
از تاریخ دقیق ولادت او اطلاعی در دست نیست. زادگاهش را، به اختلاف، بسطام، [۲]
محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۱، ص۲۶۷، تهران ۱۳۶۹ ش.
انطاکیه [۳]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۳۳۱، بیروت ۱۹۸۶.
و خراسان [۴]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، ج ۱، ستون ۵۶۴،قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸.
دانسته‌اند.
وی خراسانی الاصل بود. در قاهره تحصیل کرد و از استادانی چون شیخ عزّالدین محمدبن جماعه (در ۸۰۷) بهره‌مند شد. [۵]
دانشگاه تهران . کتابخانه مرکزی ، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ، نگارش محمدتقی دانش پژوه ،ج ۱۵، ص ۴۱۲۶، تهران، ۱۳۴۵ ش.
به جاهای مختلف سفر کرد و سرانجام به بورسه، که در آن هنگام پایتخت و اقامتگاه سلاطین عثمانی بود، رفت و تا پایان عمر در آن‌جا ماند. او در ۸۵۸ در بورسه درگذشت و همان‌جا مدفون شد. [۶]
الشقائق النعمانیة، احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، ج۱، ص۴۶ـ۴۷، چاپ احمد صبحی فرات، استانبول ۱۴۰۵.
[۷]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۳۳۱، بیروت ۱۹۸۶.
سلطان مراد دوم (حک: ۸۲۵ ـ ۸۵۵) به او عنایت داشت و بسطامی چند اثر خود را به وی تقدیم کرد. [۸]
الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
فناری، دانشمند معروف (متوفی ۸۳۴)، از محضر وی استفاده کرده است.
درباره بسطامی حکایات شگفت انگیزی نقل شده است. [۹]
الشقائق النعمانیة، احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، ج۱، ص۴۶، چاپ احمد صبحی فرات، استانبول ۱۴۰۵.
۱.۱ - عنوان بسطامی عبدالرحمان بن محمدبن علی بن احمدبرخی عنوان «بسطامی» را نشانه مشرب او ـ و نه زادگاهش ـ دانسته‌اند [۱۰]
الشقائق النعمانیة، احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، ج۱، ص۴۶، چاپ احمد صبحی فرات، استانبول ۱۴۰۵.
و برخی وی را از درویشان حروفی شمرده‌اند.
ولی اگر حروفیان را پیروان فضل الله استرآبادی بگیریم، این نسبت به بسطامی درست نمی‌نماید؛ زیرا حروفیه در قلمرو عثمانی بسختی مورد تعقیب و آزار بودند و با جایگاهی که بسطامی در آن‌جا داشت نمی‌توان وی را از زمره ایشان پنداشت؛ هر چند وی نیز همانند بسیاری از صوفیان برای حروف و ترکیبات آن معانی رمزی و باطنی و عرفانی قائل بوده و آثار متعددی در این باره تألیف کرده است. ۱.۲ - عقاید دینی بسطامیبسطامی حنفی مذهب و وابسته به دستگاه خلافت عثمانی بود، اما به اهل بیت و امامان شیعه علیهم‌السلام نیز دلبستگی داشت. در آثارش از امام علی و فرزندان امام او تا امام صادق علیهم‌السلام با ستایش بسیار یاد کرده و ایشان را وارثان انبیا در دانش حروف شمرده است و با نقل تفسیر حدیثی منسوب به امام صادق علیه‌السلام از زین الکافی، به علم و آگاهی ایشان به آنچه در لوح محفوظ ثبت است و تأویل آیات قرآن مجید و مانند آن قائل شده است. وی در شعری عربی، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه را، با استناد به روایتی از امام رضا علیه‌السلام، از نسل امام حسین علیه‌السلام دانسته است. [۱۱]
سلیمان بن ابراهیم قندوزی، ینابیع المودّة لِذوی القربی، ج۳، ص۱۹۸ـ۲۰۰، چاپ سیدعلی جمال اشرف حسینی، قم ۱۴۱۶.
[۱۲]
سلیمان بن ابراهیم قندوزی، ینابیع المودّة لِذوی القربی، ج۳، ص۲۰۲، چاپ سیدعلی جمال اشرف حسینی، قم ۱۴۱۶.
[۱۳]
سلیمان بن ابراهیم قندوزی، ینابیع المودّة لِذوی القربی، ج۳، ص۳۳۷، چاپ سیدعلی جمال اشرف حسینی، قم ۱۴۱۶.
۱.۳ - توجه بسطامی به فرهنگ ایران باستانبسطامی به فرهنگ ایران باستان نیز توجه کرده است؛ زردشت «آذربیجانی» را از شمار دانایان به رازهای حروف دانسته و تصریح کرده که بزرگترین صحابی وی، جاماسب حکیم، علم اسرار حروف را از او فرا گرفته است. [۱۴]
سلیمان بن ابراهیم قندوزی، ینابیع المودّة لِذوی القربی، ج۳، ص۱۹۸، چاپ سیدعلی جمال اشرف حسینی، قم ۱۴۱۶.
۱.۴ - آثار بسطامیتمامی آثار بسطامی به عربی است که عبارت‌اند از: ۱) الفوائح المسکیه فی الفواتح المکیه، دایره المعارف گونه‌ای در تصوف که در آن بیش از صد علم توضیح داده شده است. [۱۵]
الشقائق النعمانیة، احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، ج۱، ص۴۶، چاپ احمد صبحی فرات، استانبول ۱۴۰۵.
وی تألیف این کتاب را در مکه آغاز کرده و در ۸۴۴ به پایان رسانده و «مبانی دیباچه بابهای آن را از کانهای گنجینه‌های الفتوحات المکیه» پرداخته و در عین حال در آن به هماوردی با فتوحات مکیه ابن عربی برخاسته است. ابتدا قرار بوده که کتاب مشتمل بر یکصد باب و هر باب بر چند فن باشد، اما مؤلف تنها سی باب را به انجام رسانده و آن را به سلطان مراد دوم تقدیم کرده است. نسخه‌های خطی متعددی از این کتاب موجود است. [۱۶]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون،ج ۲، ستون ۱۲۹۳ـ۱۲۹۴، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۷]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۳۳۱، بیروت ۱۹۸۶.
[۱۸]
جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، ج۲، جزء ۳، ص۲۶۲، بیروت ۱۹۸۳.
۲) الدره اللامعه فی الادویه الشافیه، در خواص داروهای مختلف در ده فصل [۱۹]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۷۴۳،بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۳) نظم السّلوک فی تواریخ الخلفاء والملوک، تاریخ اسلام از آغاز هجرت تا ۸۰۶ به اختصار [۲۰]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۲، ستون ۱۹۶۳، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۲۱]
دائرة المعارف الاسلامیة، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۶۹)، ذیل «البسطامی، عبدالرحمن بن محمد» (نوشته ابراهیم زکی خورشید و م اسمیت).
[۲۲]
سلیمان بن ابراهیم قندوزی، ینابیع المودّة لِذوی القربی، ج۳، ص۱۹۵ـ۲۰۲، چاپ سیدعلی جمال اشرف حسینی، قم ۱۴۱۶.
گزیده‌هایی از آن را که درباره پیشینه علم حروف و پیشوایان آن است آورده و از مؤلف با عنوان «داناترین دانایان روزگار خویش در دانش حروف» یاد کرده است؛
۴) مناهج التوسّل فی مباهج التّرسل، که آن را بر ۴۶ لطیفه مرتب ساخته و در هر لطیفه مکتوبی ذکر کرده و به دنبال آن نکته‌ای و حکایتی آورده است. نسخه‌های خطی و چاپی این کتاب موجود است. [۲۳]
جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، ج۲، جزء ۳، ص۲۶۲، بیروت ۱۹۸۳.
[۲۴]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، ج ۱، ستون ۵۶۴ـ۵۶۵، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸.
۵) الدرر فی الحوادث والسیر، تاریخی مختصر به ترتیب سالها از وفات پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم تا سال ۷۰۰. وی این کتاب را در بورسه به سلطان مراد تقدیم کرد. نسخه خطی آن به نام وفیات علی ترتیب الاعوام در لیدن موجود است. [۲۵]
جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، ج۲، جزء ۳، ص۲۶۲، بیروت ۱۹۸۳.
۶) تراجم العلماء، مشتمل بر زندگینامه دانشمندان از مؤلف کلیله و دمنه تا طبری و جوهری. نسخه خطی این کتاب موجود است [۲۶]
جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، ج۲، جزء ۳، ص۲۶۲، بیروت ۱۹۸۳.
مختصر جهینة الاخبار فی ملوک الامصار، که نسخه خطی آن موجود است [۲۷]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۳۳۱، بیروت ۱۹۸۶.
۵) دو شرح بر اللمعة النورانیة فی الاورادالربانیة تألیف ابوالعباس احمد قرشی بونی (متوفی ۶۲۲)، در شرح اسم اعظم.
یکی از این دو شرح در ۸۴۱ به انجام رسیده و نسخه خطی آن در کتابخانه دانشگاه تهران موجود است [۲۸]
دانشگاه تهران کتابخانه مرکزی، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ج ۱۵، ص ۴۱۲۶ ـ ۴۱۲۷، ۱۳۴۵ ش.
۷) وصف الدواء فی کشف آفات الوباء، مشتمل بر مقدمه، چهار باب و خاتمه در اخبار نبوی و ادعیه و اسرار حروف و اعداد و اسرار نباتات و فواید حیوانی و معدنی. این کتاب به فارسی ترجمه شده و نسخه خطی ترجمه آن موجود است [۲۹]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱، ص۷۶۴ـ۷۶۵، اسلام آباد۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
درة الفنون فی رؤیة قرة العیون، در چشم پزشکی. [۳۰]
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۷۴۲، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
وی علاوه بر اینها، آثار دیگری نیز داشته که نسخه‌های خطی بعضی از آن‌ها موجود است. [۳۱]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۵۳۱ـ۵۳۲، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۳۲]
محمد محسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۵، ص۱۲۰، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۳]
محمد محسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۲، ص۱۶۹،چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۴]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۱، ص ۲۹۹، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۵]
عمررضا کحاله، المستدرک علی معجم المؤلفین، ج۱، ص۳۶۲، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۳۶]
کورکیس عواد، «ذخائرالتراث العربی فی مکتبة چستربیتی ـ دبلن»، ج۱، ص۱۹۳، المورد، ش ۱ (۱۳۹۸).
گفتنی است که مؤلف دیگری نیز به نام عبدالرحمان بسطامی وجود داشته که کتابی در علم تجوید به فارسی تألیف، و آن را به اورنگ زیب (حک: ۱۰۶۹ ـ ۱۱۱۸) تقدیم کرده است. [۳۷]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱، ص۱۳۴، اسلام آباد۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
۲ - فهرست منابع(۱) محمد محسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۳) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۴) دانشگاه تهران کتابخانه مرکزی، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، نگارش محمدتقی دانش پژوه، تهران، ج ۱۵، ۱۳۴۵ ش. (۵) دائرة المعارف الاسلامیة، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۶۹)، ذیل «البسطامی، عبدالرحمن بن محمد» (نوشته ابراهیم زکی خورشید و م اسمیت). (۶) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۶. (۷) جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، بیروت ۱۹۸۳. (۸) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸. (۹) الشقائق النعمانیة، احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، چاپ احمد صبحی فرات، استانبول ۱۴۰۵. (۱۰) کورکیس عواد، «ذخائرالتراث العربی فی مکتبة چستربیتی ـ دبلن»، المورد، ش ۱ (۱۳۹۸). (۱۱) سلیمان بن ابراهیم قندوزی، ینابیع المودّة لِذوی القربی، چاپ سیدعلی جمال اشرف حسینی، قم ۱۴۱۶. (۱۲) عمررضا کحاله، المستدرک علی معجم المؤلفین، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. (۱۳) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، تهران ۱۳۶۹ ش. (۱۴) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بسطامی»، شماره۱۳۳۸. |